Lİ SER HELBESTEK CEGERXWÎN Û HELBESTEK SÎYAHPÛŞ

CEGERXWÎN- Jin Û Mêr Bi Hev Re Di Nav Kar De

Helbesta Cegerxwîn ya bi navê “Jin Û Mêr Bi Hev Re Di Nav Kar De” di nav berhemên wî yên giştî, cilda 5. de, ji aliyê weşanên avesta ve hatiye çapkirin. Helbest ji aliyê naverokê ve mijarên cûr bi cûr dihewîne. Cegerxwîn di helbesta xwe de rewşa Kurdan, pêwîstiya modernîzasyona civakê û modernîzasyona  Kurdan ya di qada cotyariyê de tîne ziman. Helbest helbesteke dîdaktîk e, ku şîretan li civaka xwe dike.

Heke em ji destpêka helbestê destpê bikin, divê em pêşî li serenavê helbestê binhêrin; “Jin Û Mêr Bi Hev Re Di Nav Kar De”. Serenav nîşan dide ku cegerxwîn haydarê civaka xwe ye û dizane ku pêşketina civakê ne tenê li ser milê mêran an jinan e. Loma dibêje hem jin hem jî mêr divê ji bo welatê xwe bi hev re bixebitin.

Xalek din ya girîng ev e ku Cegerxwîn pirsgirêkên civaka xwe di nav helbestê de bilêv dike û her wiha çareseriya pirsgirêkan jî nîşan dide. Bi nîşandana çaresereriyê, pêwîstiya xebata ji bo dewlemendbûna civakê jî bilêv dike.

“ Terektor li qadê tu xweş kar bikî

   Bi cotê ker û conega dê çikî”

Wek ku em ji van du rêzan jî dibînin, Cegerxwîn ji nebûna amûrên modern ji bo cotyariyê gazinan dike û dibêje êdî ev kar bi cotê ker û conegayan nabe. Divê em zeviyên xwe bi teraktoran cot bikin. Her wiha bi van gotinan pêwîstiya modernîzasyona cotyariyê jî tîne ziman.

Cegerxwîn behsa zilm û zordariya dewlet, axa û şêxan dike ku milletê Kurd di bin zilma wan de pelçiqîne û nikarin gavek bi pêş de bavêjin.

“Beg û şêx û axa nehişt herne pêş

Tevan em dimêtin wekî kêç û mêş

Ji axa û şêxan re bes kar bike

Bixwîne ji xew zû xwe hişyar bike”

Di van rêzan de jî em dibînin ku Cegerxwîn li dijî zilma axa û şêxan ji xelkê xwe re şîretan dike. Wek me gotibû, hem pirsgirêkê (zilma axa û şêxan) hem jî çareseriya pirsgirêkê(Xwendin û hişyarbûna ji xew) nîşan dide. Temayên wek cotkarî, modernîzasyon, li dij bûna axa û şêxan, xwendin, hişyarbûn( serîrakirin) nîşaneyên helbestên modern in. Lê her wiha şîretên têne kirin jî nîşan didin cegerxwîn her çiqas temayên modern bikar bîne jî, aliyek wî hê bi helbesta klasîk ve girêdayî ye. Her wiha behsa modernîzasyon û li dijbûna kevnekarîyê jî nîşaneyên helbesta modern e.

Heke em ji aliyê şiklî ve li helbestê binhêrin em ê bibînin ku helbest ji beytan pêk tê, lê ne bi pîvana arûzê, bi pîvana kîteyan( 11 kîte) hatiye ristin. Beyt piranî di helbesta Klasîk de hatiye bikaranîn.Lê pîvana kîteyan nîşaneyek helbesta modern e. Helbesta cegerxwîn ji  hin aliyan xwe yên şiklî ve(beyt) dişibe helbesta klasîk. Lê ji hin aliyan din (pîvana kîteyî) ve jî dişibe helbesta modern. Ev jî nîşan dide ku Cegerxwîn di navbera modern û klasîkê de ye.

SÎYAHPÛŞ-Xezel (Ey Hebîbê Qelb û Rûhê)

                Helbesta Sîyahpûş ji aliyê naverokê ve behsa eşqa Xweda, dûrbûna ji yarê(Xweda) û her wiha êşa dil ku ji ber vê eşqê dikişîne dike.Sîyahpûş wek ku em dizanîn helbestvanek klasîk e û di qada helbestên klasîk ên Kurdî de navê wî tê bihîstin. Di vê helbestê de jî em dibînin ku temaya sereke ku temaya sereke ya helbesta klasîk e jî, eşq e. Sîyahpûş

Di helbestê klasîk de hin pey û kome peyv hene ku pir têne bikar anîn. Sîyahpûş jî van peyvan di vê helbesta xwe de pir bi kar aniye. Mînak peyvên wek qelb, ruh, mey, işq û kome peyvên wek yûsif û kenan,xulam û siltan,Tûrî Sîna û Mûsa, belqis û suleyman. Sîyahpûş bi bikaranîna van peyv û komepeyvan hunera Telmîhê bi cih tîne. Mînak bi Tûrî Sîna û Mûsa yê, hişê xwendevan dibe ser çîrokek ku di çîrokê de xweda xwe nîşanê Mûsa pêxember dide û ji ber nûra xweda çîyayê Tûrî Sîna dihele. Helbestvan bi vê awayê nîşan dide ku dilê wî jî ji ber eşq û mihbeta yarê wek Tûrî Sîna dişewite û dihele. Ev jî helbestê qewîntir û bihêztir dike.

Her wiha di nav helbestê de em dibînin ku peyv û gotinên bi zimanê tirkî jî heye. Helbestên ku bi du an zêdetir zimanan bê nivîsîn re Mulemma tê gotin. Lê di vê helbestê de ji ber ku tenê rêzek di dawiya helbestê de Tirkî ye û xencî vî rêzê hemû bi Kurdî hatine nivîsîn, em nikarin bêjin ev Mulemma ye. Ev rêza bi tirkî nîşan dide ku Sîyahpûş tirkî dizane û biyaniyê civak û Edebiyata Tirkî nîn e. Jixwe em dizanin Siyahpûş(1790-?) demek li Farqînê ku di bin hakimiyeta Osmaniyan de bû, jiyaye û li wê derê di medreseyan de ders girtiye.

Her wiha xalek din ku bala min kişand, tesîra Melayê Bateyî ye ku di vê helbesta Sîyahpûş de, bi awayeke eşkere xwe dide der. Lewra Sîyahpûş di nav helbestê de dû rêzên ku di helbesteke Melayê Bateyî de derbas dibe, bê guhertin bikar aniye.

Çav di rê de kore bûn ye’qûbê ez beytil hezan

Qet nebe carek xuya bit Yûsifê Ken’anê me

Ez esîrê qeyd û bend û zûlf û zincîrê te me

Rehmê kun tu ba esîran ey mehê tabanê ma

Em dizanin ku Melayê bateyî di navbera salên 1417 û 1491 an de jiyaye. Sîyahpûş jî di sala 1790 an jî  1820 an de hatiye dinê(?). Ev jî nîşan dide ku Sîyahpûş ji Melayê bateyî Tesîrek girtiye. Belkî Sîyahpûş dema ku li Farqînê di medreseyan de dersan digirt, helbestên Bateyî xwendibe. Lewra em dizanin ku Mevlûd û helbestên Bateyî di medreseyên Kurdan de, wek dersek perwerdehiyê dihate xwendin.

Dema ku em ji aliyê şiklê ve li vê helbestê dinihêrin, em dibînin ku helbest ji 10 beytan pêk hatiye û şiklê serwaya beytan jî wek ku me li jêrê nîşan kiriye ye.
              a_______        b__________      c____________

a_______       a__________       a____________

Ji ber van xalan û ji ber ku temaya sereke jî eşq e, em dikarin bibêjin ev xezel e.

Her wiha helbest bi pîvana arûzê hatiye nivîsîn. Tefîleya wî jî wiha ye;

Suhtim ez na/ rê fera qê/ mujdeya wes/ lê nehat

-+--    / -+--/   -+--/    -+-

Failatûn   / Failatûn/   Failatûn/   Failûn

ENCAM

                Di dawî de em dikarin bêjin helbesta Cegerxwîn ji ber ku bi beytan hatiye nivîsîn û şîretan li gelê xwe dike xwedî taybetiyek helbesta Klasîk e. Lê her wiha ji aliyê tema û naveroka xwe ve ku behsa cotkarî, modernîzebûn, serhildan û îsyanek dike jî, xwedî taybetiyên Helbesta Modern e. Ev jî nîşan dide ku Cegerxwîn di navbera Modern û Klasîkê de ye ku, hem ji Klasîkê destê xwe nekişandiye û hem jî ber bi helbesteke modern ve diçe. Lê helbesta Sîyahpûş ji her aliyê xwe ve helbesteke Klasîk e. Lewra bi beytan hatiye nivîsîn, bi pîvana Arûzê hatiye ristin, temayên wê ji eşq û mihbetê pêk tê, peyv û komepeyvên ku di edebiyata Klasîk de têne bikaranîn tê de cih girtine. Ev hemû xalên hana jî nîşan didin ku helbesta Sîyahpûş helbesteke Klasîk e.